راهکاری ساده برای بهبود بازدهی خاک و افزایش عملکرد محصولات در کشاورزی
فهرست
گیاهان زراعی برای رشد خود به آب، نور و عناصر غذایی موجود در خاک نیاز دارند. اگر در یک قطعه زمین کشاورزی هرسال و به‌صورت مداوم یک محصول کاشته شود، عناصر غذایی خاک کاهش می‌یابند و خصوصیات شیمیایی و فیزیکی آن را تحت تأثیر قرار خواهند داد. درنهایت خاک دچار فرسایش می‌شود و کیفیت آن پایین می‌آید. به‌علاوه محصولات دچار مشکلاتی مانند علف‌های هرز، بیماری‌های گیاهی و آفات خواهند شد. بنابراین کشاورزان برای مقابله با این مشکلات باید از کاشت متوالی یک محصول در یک زمین کشاورزی پیشگیری کنند و با استفاده از اصول تناوب زراعی به بهبود حاصلخیزی خاک، حفظ رطوبت خاک، کنترل علف‌های هرز، بیماری‌ها و آفات و … کمک نمایند. با استفاده از تناوب کشت یا تناوب زراعی این کار امکان‌پذیر خواهد بود. در ادامه این مقاله به این سؤالات پاسخ‌خواهیم داد:
- تناوب زراعی چیست؟
- تناوب کشت چه مزایایی دارد؟
- تناوب زراعی چطور موجب افزایش راندمان تولید می‌شود؟
همچنین شما می توانید برای مطالعه بیشتر به مقاله های معرفی و راهکارهای کنترل علف هرز در باغ و مزرعه و کشاورزی پایدار: راهکارها و چالش‌های حفظ تعادل بین محصولات، محیط زیست و اقتصاد مراجعه کنید.
تناوب زراعی (چرخش محصول) چیست؟
در پاسخ به سؤال تناوب زراعی چیست باید بگوییم که تناوب زراعی به این معنی است که محصولات مختلفی را با ترتیب مشخص و به‌صورت متناوب در یک قطعه زمین بکاریم. در این روش، نحوه جایگزینی محصولات را پیش از کشت مشخص می‌کنند تا از حفظ سلامتی خاک، کنترل آفات، پایداری مواد مغذی موجود در خاک و سرکوب علف‌های هرز اطمینان حاصل کنند. به‌طورکلی تناوب محصول شامل یک چرخه کارآمد از کودهای سبز مانند حبوبات، محصولات نقدی مانند سبزیجات که از آن‌ها برای کسب درآمد استفاده می‌شود و محصولات زراعی مانند غلات و علوفه خواهد بود. توالی این محصولات نیز به شرایط محیطی بستگی دارد. به‌عنوان‌مثال ممکن است تناوبی که در محلی خاص کارایی بالایی دارد، در یک منطقه دیگر کاملاً ناکارآمد ظاهر شود.
مناطقی که تولیدکنندگان عمده غذا در سراسر جهان هستند، معمولاً از چرخه‌های محصول متفاوت با طول کوتاه‌تر استفاده می‌کنند. برخی از این چرخه‌ها برای ایجاد بازده بالا درزمانی اندک برنامه‌ریزی‌شده‌اند و به مفید بودن آن‌ها برای حاصلخیزی خاک در دیگر سال‌ها توجه نمی‌شود. در مقابل برخی دیگر از این چرخه‌ها برای بازده طولانی‌مدت و مداوم طراحی‌شده‌اند و به حاصلخیزی خاک نیز توجه خواهند کرد. برای اینکه یک چرخه سودمند و کارآمد طراحی کنید، باید با اصول تناوب زراعی آشنا باشید و اطلاعات کافی از محیط کشت داشته باشید. علاوه بر این به‌طور کامل بدانید که هر محصول چه نیازهایی دارد، چه عناصری از خاک می‌گیرد یا به خاک اضافه می‌کند و برای کشت بعدی چه تأثیری بر روی زمین خواهد گذاشت. به‌عنوان‌مثال، پیش از کاشت محصولاتی که به میزان نیتروژن بالایی نیاز دارند، باید محصولاتی که تثبیت‌کننده ازت هستند کاشته شوند.
هدف اصلی از تناوب زراعی
سؤال دیگری که مطرح می‌شود این است که هدف اصلی از تناوب زراعی چیست؟ هدف اصلی از تناوب کشت این است که به‌جای اینکه کشاورز در سال‌های متوالی فقط یک محصول زراعی بکارد و هرسال مجبور به استفاده از سموم دفع آفات، کودها و علف‌کش‌ها برای ترمیم خاک و بازیابی مواد ازدست‌رفته‌اش شود، با رعایت اصول تناوب زراعی و طراحی یک برنامه صحیح بتواند حاصلخیزی و سلامت خاک را حفظ کند.
اهمیت تناوب زراعی
سؤال دیگری که پس از هدف اصلی تناوب زراعی چیست مطرح می‌شود، در رابطه بااهمیت آن است. در زمان‌های گذشته که کودهای مصنوعی و شیمیایی برای تأمین مواد موردنیاز گیاهان به وجود نیامده بودند یا سموم شیمیایی برای کاهش بیماری‌ها، آفات و علف‌های هرز وجود نداشت، کشاورزان از تناوب کشت برای زمین‌های خود استفاده می‌کردند. امروزه نیز از این روش مؤثر برای ایجاد یک برنامه متناوب بین محصولات و باهدف کاهش استفاده از علف‌کش‌ها، سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی کمک می‌گیرند. تناوب محصول در طی چندین نسل در بین کشاورزان موفق استفاده می‌شد و امروزه نیز از اهمیت و کاربرد زیادی برخوردار است. کشاورزان این روش را برای تهیه میزان کافی مواد غذایی و همچنین اطمینان از کیفیت و سلامت محصولات زراعی خود به کار می‌برند.
یکی از مسائل اصلی برای تولید محصولات کشاورزی، پایداری است. پایداری باعث فراهم کردن امنیت غذایی می‌شود و این اطمینان را به شما می‌دهد که نسل‌های کنونی و آینده نیز می‌توانند از این منابع بهره‌مند شوند. تناوب کشت یکی از روش‌هایی است که به‌طور مستقیم بر مدیریت پایدار در کشاورزی تأثیر می‌گذارد و باعث محافظت از آب‌وخاک شده و درنتیجه راندمان اقتصادی را افزایش خواهد داد.
مزایای تناوب زراعی چیست؟
اگر تناوب کشت یا چرخش محصول را به‌درستی طراحی کنید، عملکرد نهایی افزایش می‌یابد و محصول تولیدشده نیز ازنظر زیست‌محیطی پایدارتر است. این روش هزینه‌های مربوط به مصرف کودها و مواد شیمیایی را کاهش می‌دهد و بهره‌وری را افزایش خواهد داد. مزایای تناوب زراعی شامل موارد زیر هستند:
بهبود حاصلخیزی و ساختار خاک
تناوب کشت با بهبود شرایط شیمیایی و فیزیکی خاک، باعث افزایش حاصلخیزی و بهبود ساختار آن خواهد شد. حبوبات تثبیت‌کننده ازت درصورتی‌که در تناوب محصول قرار گیرند، نیتروژن موجود در جو را با کمک گره‌های موجود بر روی ریشه‌شان، در خاک تثبیت می‌کنند و با این کار نیتروژن موردنیاز محصولات بعدی را فراهم خواهند کرد. گیاهانی که دارای ریشه عمیق هستند نیز می‌توانند عناصر باارزشی مانند فسفر و پتاسیم را از عمق خاک جذب کنند و این عناصر را در دسترس محصولاتی که در آینده کاشته می‌شوند و ریشه کم‌عمق‌تری دارند، قرار دهند. قرارگیری یونجه در چرخش باعث کاهش تراکم ذرات خاک و درنتیجه بهبود وضعیت خاک خواهد شد. پس‌ازاینکه محصول یونجه را شخم زدید، خاک سست می‌شود و ساختمان و دانه‌بندی آن بهبود می‌یابد. بهبود ساختار خاک با استفاده از این محصولات باعث می‌شود که خاک در مقابل قطرات باران حفظ شود و میزان زیادی هوموس تشکیل گردد.
افزایش عملکرد
فواید تناوب کشت فقط محدود به بهبود ساختار خاک نمی‌شود؛ بلکه افزایش عملکرد و برداشت محصول را نیز به دنبال خواهد داشت. ازآنجایی‌که در این روش انواع مختلفی از محصولات کاشته می‌شود، کشاورز پس از فصول برداشت، محصولات متنوعی خواهد داشت و علاوه بر این عملکرد محصولات نیز بهتر خواهد بود. تحقیقات نشان داده‌اند که این تناوب به میزان ۱۰ الی ۲۵ درصد باعث افزایش محصول می‌شود؛ به این صورت که مواد مغذی همه گیاهان را فراهم می‌کند و موفقیت در عملکرد آن‌ها را تضمین خواهد کرد. برای مثال اگر سویا و ذرت در تناوب قرار گیرند، عملکردشان به‌اندازه ۱۰ درصد از زمانی که به‌طور جداگانه و متوالی کاشته می‌شوند بیشتر خواهد شد. به کشاورزانی که زمین آن‌ها محصول کمی می‌دهد، پیشنهاد می‌شود که تناوب کشت را امتحان کنند.
کنترل بیماری‌ها
یکی دیگر از مزایای چرخش محصول، کنترل بیماری‌های رایج است. این بیماری‌ها که معمولاً محصولات ردیفی را درگیر می‌کنند، مشکلات زیادی برای کشاورز به همراه خواهند داشت. این روش برای کنترل پاتوژن‌هایی که میزبان کمی دارند و برای رشد و بقای خود به محصولات مختلف یا باقیمانده‌های گیاهی موجود در خاک نیاز دارند، مؤثر است. برای کنترل این بیماری‌ها فقط کافی است که بلافاصله پس از محصول میزبان، محصولی غیر میزبان بکارید تا از رشد پاتوژن‌ها جلوگیری کند. در این شرایط، بقایای محصول کاهش می‌یابد و درنتیجه شرایط لازم برای زنده ماندن پاتوژن فراهم نخواهد شد. برای مثال، نماتد کیست سویا نوعی کرم انگل گیاهی است که منجر به ایجاد غده در ریشه می‌شود. برای کاهش جمعیت این کرم انگل می‌توانید تناوب سویا، گندم و ذرت را به کار ببرید. درصورتی‌که اصول تناوب زراعی رعایت نشود و در سال‌های متوالی یک محصول کشت داده شود، شرایط مناسب برای رشد عوامل بیماری‌زا فراهم خواهد شد.
کنترل آفات
از چرخش محصول می‌توان برای کنترل حشرات غیرمتحرکی که تخم یا لارو آن‌ها برای گذراندن زمستان در خاک می‌ماند و از محصولات اندکی برای تغذیه استفاده می‌کنند، کمک گرفت. با استفاده از این روش، می‌توان کنترل مؤثری بر روی آفاتی مانند کرم‌های ریشه ذرت داشت. این آفات معمولاً در مزارع ذرت تخم‌گذاری وزندگی می‌کنند و به محصولی که بعد از ذرت کاشته می‌شود آسیب می‌رسانند. درصورتی‌که در تناوب با ذرت، یک محصول غیر میزبان قرار داده شود، لاروها دیگر غذای کافی برای تغذیه وزنده ماندن نخواهند داشت و محصول کاشته شده از آسیب آن‌ها در امان خواهد ماند. البته برخی از کرم‌های ریشه نیز برای زنده ماندن و تغذیه در شرایط تناوب، مکانیسم‌هایی ایجاد کرده‌اند که می‌تواند برای کشاورز دردسرساز شود.
کنترل علف‌های هرز
یکی از سنتی‌ترین روش‌ها برای از بین بردن علف‌های هرز، تناوب محصول است. این روش باعث می‌شود که کشاورز بتوانند محصولات خود را بدون وجود علف‌های هرز کشت دهد و درنتیجه حداکثر بازده را داشته باشد. با کمک این روش شرایط مزرعه تغییر می‌کند و احتمال رشد علف‌های هرز کاهش خواهد یافت. در طی تناوب، بین علف‌های هرز و محصول کاشته شده رقابتی بر سر منابع و مواد غذایی ایجاد می‌شود که درنهایت منجر به از بین رفتن علف هرز خواهد شد. علف‌های هرز از زمان‌های گذشته تحت عنوان مزاحم‌های دائمی کشاورزان شناخته می‌شوند و با کمک روش‌های دیگری مانند کنترل شیمیایی یا خاک‌ورزی نیز قابل‌کنترل هستند. تناوب در مقایسه با این روش‌ها مزایای بیشتری دارد؛ چراکه استفاده از خاک‌ورزی برای مدیریت علف‌های هرز برای ساختار خاک مضر است و روش‌های شیمیایی نیز به محیط‌زیست آسیب می‌رسانند.
افزایش مواد آلی خاک
با اعمال چرخش محصول، مواد آلی مانند کودهای سبز، بقایای گیاهی و بقایای محصول به خاک افزوده می‌شوند. ازآنجایی‌که مواد آلی به‌سرعت تخریب نمی‌شوند؛ درنتیجه با انجام تناوب، دیگر نیازی به خاک‌ورزی نخواهد بود. افزایش مواد آلی باعث بهبود نفوذپذیری خاک و افزایش ظرفیت نگهداری آب خواهد شد. به‌علاوه، وجود مواد آلی در خاک، خصوصیات بیولوژیکی، شیمیایی و ساختار کلی خاک را بهبود می‌بخشد.
کنترل فرسایش
تناوب محصول، ساختار خاک را بهبود می‌بخشد و با کاهش میزان خاکی که در معرض باد و آب قرار می‌گیرد به کنترل فرسایش کمک خواهد کرد. همچنین تناوب با سیستم‌های بدون خاک‌ورزی یا با خاک‌ورزی اندک ارتباط مستقیمی دارد و بنابراین بستر کشت را از فرسایش حفظ می‌کند. محصولات پوششی که در تناوب قرار می‌گیرند تأثیر قطعات باران را به حداقل می‌رسانند، از جابجایی ذرات خاک و جدا شدن رسوب جلوگیری می‌کنند، سرعت حرکت آب‌های سطحی را کاهش می‌دهند و از فرسایش و درنتیجه تلفات خاک پیشگیری خواهند کرد. برای اینکه تناوب محصول حداکثر کارایی را در زمینه پیشگیری از فرسایش داشته باشد، باید بر اساس شرایط آب و هوایی انتخاب شود. مثلاً برای مناطقی که دما و بارندگی آن‌ها قابل پیش‌بینی است، بهترین کار استفاده از تناوب ثابت خواهد بود. درحالی‌که برای مناطقی که مستعد خشک‌سالی یا بارندگی غیر فصلی هستند، معمولاً تناوب‌های انعطاف‌پذیرتر پیشنهاد می‌شود.
بهبود تنوع زیستی
تناوب محصول می‌تواند در ریشه‌ها و بقایای محصولات تغییر ایجاد کند و تنوع زیستی خاک را بهبود بخشد. بهبود تنوع زیستی برای گونه‌های مختلف مزایای زیادی دارد و باعث ایجاد جامعه میکروبی سالم‌تر و مفیدتری در خاک می‌شود. جوامع میکروبی محصولاتی مانند ذرت که نسبت کربن به نیتروژن آن‌ها بالا است، از محصولاتی که در مرحله بعدی تناوب کاشته می‌شوند و نسبت کربن به نیتروژن پایین‌تری دارند پشتیبانی می‌کند.
کاهش ریسک اقتصادی
کشت محصولات متنوع باعث افزایش مقاومت در برابر شرایط نامساعد آب و هوایی می‌شود. برای مثال، بعضی از محصولات مقاومت بالایی در برابر سیلاب دارند؛ در حالی که بعضی دیگر می‌توانند خشکی را تحمل کنند. کشت محصولات متنوع به‌صورت متناوب، تأثیر آب‌وهوای نامساعد را کاهش می‌دهد و درنتیجه ریسک اقتصادی را به حداقل می‌رساند. علاوه بر این، تناوب باعث می‌شود که برداشت محصولات در زمان‌های متفاوتی انجام شود و حجم کاری کشاورزان در زمان‌های مختلف تقسیم گردد. درنهایت نیز با همان نیروی کار و تجهیزات می‌توانند میزان بیشتری از زمین را کشت کنند.
برای کاهش ریسک اقتصادی می‌توانید از پایش ماهواره‌ای نیز استفاده کنید. در این روش با استفاده از ماهواره‌های اطراف زمین، شرایط کلی زمین کشاورزی و منطقه موردبررسی قرار می‌گیرد. این کار به شما کمک می‌کند تا محصولات مناسب برای این شرایط را شناسایی و استفاده کنید. مجموعه ست پلت با اقداماتی مانند پایش ماهواره‌ای، هواشناسی و … هرگونه ریسک اقتصادی را برای کشاورزان به حداقل خواهد رساند.
شرکت ست پلت با استفاده از بهترین و مؤثرترین روش‌های ممکن باعث افزایش کیفیت زمین و محصولات می‌شود و علاوه بر آن از هزینه‌های اضافی را کاهش می‌دهد؛ برای مشاوره تخصصی به صفحه تماس با‌ما مراجعه کرده و از مشاوره رایگان کارشناسان ما بهره‌مند شوید.