گندم در برابر بیماری ها: راهکارهای کنترل و مبارزه
فهرست
آفات و بیماری‌های گندم از زمان‌های گذشته تاکنون همه کشاورزان سراسر جهان را تحت‌فشار قرار داده‌اند. گندم یکی از غذاهای اصلی در بین ایرانیان است و در کشور ما به میزان زیادی کاشته می‌شود. اما این محصول می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلف قرار گیرد و درگیر مشکلات کشت شود. این محصول می‌تواند در معرض حمله حشرات و آفات و همچنین شیوع بیماری‌های مختلف قرار گیرد. اگر شما نیز درکشت و زرع گندم فعالیت دارید و بیماری‌های مرتبط با آن، برای شما ملالت‌آور است؛ با ما همراه باشید، چراکه قرار است به سؤالات زیر پاسخ دهیم:
- مهم‌ترین بیماری‌ها و آسیب‌های گندم چیست؟
- هرکدام از انواع بیماری‌های گندم، چه آسیب‌هایی ممکن است داشته باشند؟
- برای کنترل بیماری در گندم باید چه‌کاری انجام داد؟
در ادامه به هرکدام از بیماری‌های گندم و راه‌های کنترل هر یک از آن‌ها، به‌طور کامل اشاره می‌کنیم.
همچنین برای آگاهی از ویژگی های گندم و آفات گندم می توانید به مقاله های شگفتی‌های گندم: از تاریخچه تا کاربردهای مختلف و آشنایی با آفات گندم مراجعه کنید.
سفیدک پودری یا سطحی
سفیدک پودری یا سطحی بر روی جو، گندم و انواع دیگر گندمیان علامت‌هایی ایجاد می‌کند. سفیدک‌های حقیقی یا پودری از راسته Erysiphales هستند و این قارچ‌ها فقط می‌توانند نهاندانگان را آلوده کنند و تابه‌حال در بازدانگان و سرخس‌ها دیده نشده‌اند. در طی سال‌ها این قارچ‌ها با همراهی میزبان خود توانستند تکامل یابند و به شکل‌های اختصاصی درآیند. از نشانه‌های این آفات گندم، تشکیل یک‌لایه سفید متمایل به خاکستری بر روی برگ است. اگر گسترش یابد نیز باعث زرد شدن و از بین رفتن برگ‌های انتهایی گیاهان خواهد شد. عامل بیماری سفیدک پودری به اندام‌های هوایی گندم حمله می‌کند و پودری سفید رنگ که دارای اسپور و ریسه قارچ است را بر روی آن به‌جا می‌گذارد. گاهی اوقات نیز باعث ایجاد نقاط سیاه رنگ بر روی گیاه خواهد شد.
خسارت
قارچ‌هایی که عامل سفیدک پودری هستند، با آلوده کردن اندام‌های هوایی درختچه‌ها، درختان و گیاهان زینتی و زراعی، باعث بیماری‌زایی، کاهش فتوسنتز و وارد شدن خسارت‌های زیادی به گیاه خواهند شد. سفیدک سطحی به دلیل تخریب ساختار برگ و آسیب به سطح آن باعث وارد شدن خسارت به گیاه به‌خصوص زمانی که بارندگی در فصل رشد زیاد باشد، خواهد شد. معمولاً خسارات ناشی از این بیماری زیاد نیست، اما در قسمت‌های شمالی در صورت ایجاد اختلاف دما می‌تواند خسارت زا باشد. البته اکثر بیماری‌های گندم مانند سفیدک پودری به‌سادگی قابل‌کنترل هستند.
مناطق انتشار
این قارچ در علف‌های هرز یا بقایای آلوده زمستان را می‌گذراند و درصورتی‌که رطوبت زیادی جذب کند، متورم می‌شود و درنهایت می‌ترکد. با ترکیدن، اسپورهای قارچ توسط باد حمل می‌شوند و باعث ایجاد آلودگی اولیه در گیاه خواهند شد. قارچ سفیدک پودری در مناطقی با رطوبت نسبی 85 تا 100 درصد و دمای 15 تا 22 درجه سانتی‌گراد بیشترین رشد را دارد. اگر دمای محیط بیش از 25 درجه شود، رشد قارچ متوقف خواهد شد. سفیدک پودری یکی از شایع‌ترین بیماری‌های گندم در ایران و به‌خصوص مناطقی با آب‌وهوای مرطوب و معتدل مانند استان‌های فارس، اردبیل، مازندران و گلستان است.
مدیریت کنترل
برای رفع آفات گندم و کنترل بیماری سفیدک پودری می‌توانید از روش‌های زیر استفاده نمایید:
ایجاد ارقام مقاوم
در فرایند بیماری‌زایی گیاهان، برخی از ارقام آن‌ها به دلیل مسائل ژنتیکی مقاومت نسبی یا کامل از خود نشان می‌دهند. یکی از این مقاومت‌ها، نوعی مقاومت اختصاصی است که به‌صورت کامل و مونوژنیک رخ می‌دهد. این مقاومت از مرحله گیاهچه‌ای شروع می‌شود و تا مرحله بلوغ ادامه خواهد داشت. چنین مقاومتی ناپایدار است، اما به میزان زیادی برای اصلاح ارقام مورداستفاده قرار می‌گیرد. در مقابل مقاومت اختصاصی، مقاومت چندژنی یا نسبی وجود دارد که مقاومت کمتر اما پایدارتری ایجاد می‌کند، تدریجی است و می‌توان اجزای آن را اندازه‌گیری نمود. در مقاومت چندژنی، واکنش گیاه و قارچ سازگارتر می‌شود، دوره نهان طولانی‌تر خواهد شد و توسعه بیماری به تأخیر می‌افتد.
روش‌های زراعی
برای کنترل بیماری در گندم می‌توان از روش‌های زراعی استفاده نمود. برای این‌که بتوانید سفیدک پودری را به روش زراعی کنترل کنید، باید تراکم کاشت بذر را بر اساس استانداردهای تعیین‌شده یعنی 400 الی 500 عدد در مترمربع رعایت نمایید. علاوه بر این از مصرف بی‌رویه کودهای نیتروژنی خودداری کنید و علف‌های هرزی که میزبان قارچ هستند مانند علف هرز مرغ را ریشه‌کن نمایید. تنظیم دور آبیاری نیز می‌تواند تأثیر زیادی بر روی کنترل بیماری در گندم داشته باشد. بهتر است از ارقام مقاومی مانند مغان، پیشتاز، هیرمند و ارقامی که در والدین خود دارای رقم Normandi یا Appolo هستند، استفاده نمایید.
کنترل شیمیایی
درصورتی‌که آلودگی در برگ پرچم به بیش از 5 درصد رسید و در آستانه ضرر اقتصادی در ارقام حساس قرار گرفت، می‌توان از روش‌های شیمیایی برای کنترل بیماری در گندم استفاده کرد. قارچ‌کش‌های فلوتريافول، كاربندازيم SC به میزان 1/25 تا 1/5 لیتر در هر هکتار، تبوكونازول EW 25 درصد و پروپیکونازول EC 25 درصد به مقدار یک لیتر در هر هکتار، در مرحله رشد برگ پرچم می‌توانند مؤثر واقع شوند.
لکه نواری
یکی از بیماری‌های گندم، لکه نواری است. در این بیماری، لکه‌های باریک، کشیده و شفافی بر روی برگ‌ها ظاهر می‌شود و در رطوبت بر روی این لکه‌ها ترشحات عسلی‌رنگ دیده خواهد شد. گاهی اوقات لکه‌ها از قسمت نوک برگ به سمت قاعده آن کشیده می‌شوند. در برخی موارد نیز توسعه بیماری از میانه برگ شروع می‌شود.
خسارت
بیماری لکه نواری در همه کشورهای جهان به شکل پراکنده دیده‌شده است. به‌طور میانگین خسارتی که این بیماری ایجاد می‌کند 10 درصد تخمین زده‌شده است؛ البته گاهی اوقات خسارت آن در برخی نواحی بیشتر می‌شود و به 40 درصد نیز می‌رسد. بیماری لکه نواری باعث می‌شود که دانه‌ها چروکیده شوند و از کیفیت آن‌ها کاسته شود. در اثر این بیماری حدود 5 تا 10 درصد خوشه‌ها عقیم شده و برگ‌ها به‌ویژه برگ پرچم دچار آلودگی خواهند شد. تحقیقات نشان داده‌اند که اگر 50 درصد از برگ‌های پرچم در مزرعه گندم دچار آلودگی با لکه نواری شوند، حداکثر 20 درصد از وزن دانه‌ها کاهش می‌یابد و ضرر و زیان اقتصادی را به دنبال خواهد شد. به‌علاوه، این آفات گندم خسارات ناشی از سرمازدگی را افزایش خواهند داد؛ به همین دلیل در مزارعی که آبیاری آن‌ها به‌صورت بارانی است، بیماری لکه نواری بیشتر دیده می‌شود.
مناطق انتشار
بیماری لکه نواری باکتریایی گندم در استرالیا، بیشتر کشورهای قاره آمریکا، بعضی از کشورهای قاره اروپا، شمال و شرق آفریقا و بعضی کشورهای آسیایی مثل چین، ژاپن، ترکیه، هند، مالزی، یمن، سوریه، آذربایجان، پاکستان، قزاقستان و گرجستان دیده‌شده است. در ایران هم این آفات گندم در استان‌های تهران، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، همدان، زنجان، فارس، لرستان، کرمان، کرمانشاه، خراسان رضوی، کردستان و چهارمحال و بختیاری گزارش‌شده‌اند.
مدیریت کنترل
برای کنترل بیماری در گندم، روش‌های مختلفی وجود دارد. با استفاده از دو روش زیر می‌توان بیماری لکه نواری را کنترل کرد:
کنترل زراعی
برای کنترل بیماری در گندم باید از بذرهای سالمی که از مزارع فاقد آلودگی تهیه‌شده‌اند استفاده کنید. علف‌های هرز می‌توانند خانواده گندمیان را با مشکلات زیادی روبرو کنند؛ پس برای رفع آفات گندم، آن‌ها را از بین ببرید. درصورتی‌که مزرعه شما آلوده شد، بقایای گیاهی را سریع ازآنجا خارج کنید یا زمین را به‌صورت عمیق شخم بزنید تا بقایا به زیرخاک بروند.
کنترل شیمیایی
برای کنترل بیماری در گندم به‌صورت شیمیایی، می‌توانید بذرهای آلوده گندم را با ترکیب قارچ‌کش‌های نوردوکس WG 75 درصد و دیفنوکونازول FS 3 درصد به‌اندازه یک در هزار از هر یک، ضدعفونی کنید. این قارچ‌کش‌ها بیش از 50 درصد از شدت لکه نواری می‌کاهند.
زنگ قهوه ایی یا زنگ برگ
زنگ قهوه ای یکی از بیماری‌های مربوط به گندم است که مشخصه اصلی آن وجود جوش‌های ریز نارنجی تا قهوه‌ای در هر دو سطح و غلاف برگ و همچنین پوسته دانه‌ها است. در صورت عدم کنترل بیماری در گندم، بافت‌های گیاهی آسیب می‌بینند و باروری گیاه کاهش خواهد یافت.
خسارت
زنگ قهوه‌ای یکی از شایع‌ترین زنگ‌های گندم است که در مقایسه با زنگ سیاه و زنگ زرد خسارت کمتری به دنبال خواهد داشت. دانه‌های گندمی که به این بیماری مبتلا می‌شوند کوچک، چروکیده و نامرغوب هستند. علاوه بر این، وزن محصول به‌دست‌آمده ممکن است تا ۹۰ درصد نیز کاهش یابد.
مناطق انتشار
معمولاً آلودگی اولیه‌ای که زنگ قهوه‌ای ایجاد می‌کند کم است و توسط اوردیوسپورهایی که باد آن‌ها را منتشر کرده به وجود می‌آید. مناسب‌ترین شرایط برای گسترش این بیماری، در دسترس بودن رطوبت آزاد و درجه حرارت و دمای 20 درجه سانتی‌گراد است. اگر این شرایط فراهم باشد، اوردیوسپورها به‌طور منظم هر 10 الی 14 روز یک‌بار تولید می‌شوند و بیماری را گسترش خواهند داد. گیاهان بالغ هنگامی‌که در شرایط مناسبی قرار نگرفته باشند، با آلوده شدن به این بیماری ممکن است درگیر توده‌ای از تلیوسپورهای سیاه شوند. زنگ برگ قادر است تریتیکاله، گندم و سایر گراس‌های سازگار را آلوده نماید. در مناطقی که غلات کشت می‌شوند، این بیماری‌های گندم به میزان زیادی دیده شده‌اند. میزبان‌های واسط آن نیز گونه‌های Isopyrum، Anchusa، Thalictrum، Anemonella هستند.
مدیریت کنترل
برای کنترل بیماری در گندم، راه‌های مختلفی وجود دارد. البته برای کنترل بیماری زنگ قهوه‌ای تاکنون روش بیولوژیکی گزارش نشده است؛ پس باید با روش شیمیایی آن را کنترل نمود. قارچ‌کش‌هایی مثل بوتریزول و تریادیمفون تا حد زیادی قادر به کنترل زنگ قهوه‌ای هستند و استفاده از آن‌ها اقتصادی است. به‌علاوه از قارچ‌کش‌های زیر نیز با میزان ذکرشده می‌توان استفاده نمود:
- سایپروکونازول SL 10 درصد به‌اندازه نیم لیتر در هر هکتار
- تبوکونازول EW 25 درصد به‌اندازه یک لیتر در هر هکتار
- فلوتریافول SC 12.5 درصد به‌اندازه یک لیتر در هر هکتار
- پروپیکونازول EC 25 درصد به‌اندازه نیم لیتر در هر هکتار
سیاهک آشکار
سیاهک آشکار یکی از بیماری‌های مربوط به گندم است که قارچ Ustilago tritici عامل ایجاد آن است. انتشار این قارچ توسط باد انجام می‌شود و اسپورهای آن از گیاه آلوده به‌سوی گیاه سالم می‌روند. این بیماری به زمان کشت حساس است؛ به‌عبارت‌دیگر گیاهانی که دیرتر کاشته می‌شوند، کمتر در معرض خطر قرار می‌گیرند. رفع آفات گندم در مزارع دیر کاشت کار آسان‌تری خواهد بود.
خسارت
بیماری سیاهک آشکار گندم در تمام نقاط کشور دیده‌شده است، اما خسارتی که ایجاد می‌کند در مقایسه با سیاهک پنهان کمتر خواهد بود. ازآنجایی‌که سیاهک آشکار جو و گندم باعث نابودی دانه‌های گیاه آلوده و کاهش مرغوبیت دانه‌های گیاه سالم می‌شود، خسارت اقتصادی برای کشاورز به همراه می‌آورد. خسارتی که این بیماری در یک سال وارد می‌کند حدود 10 درصد تخمین زده‌شده است که در برخی مناطق ممکن است حتی به 40 درصد نیز برسد. میانگین خسارت سیاهک آشکار در آمریکا 2 درصد و در ایران حداکثر 15 درصد برآورد شده است.
مناطق انتشار
در بیماری سیاهک آشکار گندم، بوته‌های آلوده قوی‌تر هستند و رشد سریع‌تری خواهند داشت. اسپور قارچ عامل سیاهک آشکار در دمای 20 تا 25 درجه سانتی‌گراد قادر به رشد و جوانه زدن است. گسترش این بیماری به‌صورت جهانی است و در هرجایی که گندم و جو کاشته شده، رخ خواهد داد. سیاهک آشکار در مناطق مرطوب و نیمه مرطوب بیشتر دیده‌شده است. علاوه بر این در خاک‌های اسیدی بیشتر از خاک‌های آهکی و خنثی، سیاهک آشکار وجود دارد.
مدیریت کنترل
بهترین روش برای کنترل بیماری در گندم، استفاده از بذور سالم و کاشت ارقام مقاوم است. با استفاده از برخی قارچ‌کش‌های مناسب نیز می‌توان سیاهک آشکار را کنترل نمود. برخی از این قارچ‌کش‌ها عبارت‌اند از:
- کربوکسین به‌اندازه 1/1 در هزار
- تبوکونازول 2 درصد DS به‌اندازه 1/5 در هزار
- تبوکونازول 70 درصد WP به‌اندازه 1/5 در هزار
- کاربندازیم 60 درصد WP به‌اندازه 2 در هزار
سیاهک پنهان
بیماری سیاهک پنهان، از دیگر بیماری‌های مربوط به گندم است. اولین علائم ناشی از این بیماری بعد از گرده‌افشانی مشاهده می‌شوند. خوشه‌های آلوده در مقایسه با خوشه‌های سالم، رنگ سبز بیشتری دارند. این نوع سیاهک باعث کوتاه‌قد شدن گیاه آلوده خواهد شد.
خسارت
سیاهک پنهان تاکنون خسارات زیادی به مزارع گندم وارد کرده است؛ چراکه با شکستن دانه‌های آلوده، اسپورهای قارچ آزاد می‌شوند و محصولات سایر مزارع را آلوده می‌کنند. میزان خسارتی که این بیماری ایجاد می‌کند، به‌طور میانگین 25 درصد تخمین زده‌شده است.
مناطق انتشار
سیاهک پنهان معمولاً در گندم‌های زمستانه و پاییزه و مناطقی که تابستان‌های خشک دارند، آلودگی ایجاد خواهد کرد. این بیماری یکی از مهم‌ترین بیماری‌های مربوط به گندم در ایران است و در همه مناطق کشور دیده‌شده است.
مدیریت کنترل
با استفاده از بذور سالم، ارقام مقاوم، تعیین زمان کاشت مناسب و روش‌های شیمیایی می‌توان آلودگی ناشی از بیماری سیاهک پنهان را به میزان زیادی کنترل کرد.
زنگ زرد
زنگ زرد یا زنگ نواری یکی از مخرب‌ترین بیماری‌های گندم است. این بیماری در شرایط محیطی مساعد و کشت ارقام حساس رخ می‌دهد و خسارات زیادی به همراه می‌آورد. درصورتی‌که زنگ زرد به‌موقع شناسایی شود، به‌راحتی قابل‌کنترل خواهد بود.
خسارت
خسارتی که زنگ زرد ایجاد می‌کند، در برخی مواقع بسیار بالا است. این بیماری سطح سبز برگ‌ها را کاهش داده و کربوهیدرات را از گیاه تخلیه می‌کند. گاهی اوقات نیز آلودگی شدید می‌شود و رشد ریشه را کاهش می‌دهد و گیاه را نسبت به خشکی حساس خواهد کرد. خسارتی که زنگ زرد به‌واسطه آسیب دیدن و چروکیده شدن دانه‌ها ایجاد می‌کند، معمولاً 50 درصد است و در صورت عدم کنترل بیماری در گندم تا 100 درصد نیز می‌رسد.
مناطق انتشار
مساعدترین شرایط آب و هوایی برای ایجاد بیماری زنگ زرد، آب‌وهوای مرطوب است. پراکندگی این بیماری در سراسر دنیا به‌خصوص مناطق کوهستانی و معتدل سرد دیده می‌شود. زنگ زرد در غرب اروپا و آسیا، خاور دور و آفریقای شرقی بیشتر از دیگر مناطق دیده‌شده است. در ایران نیز در بیشتر مناطقی که گندم در آن‌ها کاشته می‌شود مانند استان‌های اصفهان، اردبیل، آذربایجان غربی، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، چهارمحال و بختیاری، مازندران، گلستان، قم، قزوین، یزد، مرکزی، همدان، فارس، کهگیلویه و بویراحمد این بیماری وجود دارد.
مدیریت کنترل
برای زنگ زرد کنترل بیماری در گندم آسان‌تر است؛ چراکه می‌توان از روش‌های زیادی برای آن استفاده نمود. کنترل علف‌های هرز، مصرف کودهای ازته و مبارزه شیمیایی جزو روش‌های کنترل بیماری در گندم هستند. البته بهتر است تا حد ممکن از روش‌های شیمیایی استفاده نکنید و فقط در صورت افزایش بیماری دست به این کار بزنید.
کچلی یا سوختگی برگ
یکی از مخرب‌ترین بیماری‌های مربوط به برگ گندم، کچلی یا سوختگی است. در مناطق گرم که میزان بارندگی در آن‌ها بالا است، این بیماری به یک نگرانی جدی برای کشاورزان تبدیل‌شده است.
خسارت
بیماری کچلی یا سوختگی برگ در گندم، باعث ایجاد قسمت‌های کلروتیک در برگ‌های پایین‌تر می‌شود. این نواحی کلروتیک به‌سرعت توسعه می‌یابند و به لکه‌های نکروتیک قهوه‌ای روشن تبدیل می‌شوند. درصورتی‌که شرایط محیطی و آب و هوایی مساعد باشد، این لکه‌های نکروتیک به یکدیگر وصل شده و برگ گیاه را به رنگ خاکستری روشن درمی‌آورند. علاوه بر این پیکنیدهای تیره و روشنی درون لکه‌های نکروتیک ایجاد می‌شود. درصورتی‌که شدت آلودگی زیاد شود، محصول نهایی در حدود 25 تا 50 درصد کاهش خواهد یافت.
مناطق انتشار
یک ارزیابی که بر روی گندم‌های دیپلوئید، تتراپلوئید و هگزاپلوئید انجام شد، نشان داد که گندم‌های نوع دیپلوئید و تتراپلوئید در مقایسه با گندم‌های هگزاپلوئید از مقاومت بالاتری نسبت به کچلی یا سوختگی برگ برخوردار هستند. درنتیجه در مناطقی که گندم‌های هگزاپلوئید کاشته می‌شود، این بیماری بیشتر دیده خواهد شد.
مدیریت کنترل
برای کنترل بیماری در گندم، می‌توان از روش‌های مختلفی کمک گرفت. برای مثال برای کنترل بیماری کچلی یا سوختگی گندم می‌توان از کشت ارقام مقاوم همانند یاواروس، کرخه و سیمره یا ارقام نیمه مقاوم همانند زاگرس و چمران استفاده کرد. به‌علاوه از تناوب زراعی و پیشگیری از کاشت زودهنگام در مزارع آلوده می‌توان برای رفع آفات گندم استفاده نمود. در سال‌های اخیر، پایش ماهواره‌ای نیز برای کنترل بیماری در گندم به کمک کشاورزان آمده است. در این روش با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای می‌توان مزارع کشاورزی را بررسی نمود و در صورت وجود آلودگی سریعاً برای رفع آن اقدام کرد. مجموعه ست پلت با اقدامات خود نظیر پایش ماهواره‌ای، هواشناسی و … سلامت زمین‌های کشاورزی شمارا تضمین خواهد کرد.
شرکت ست پلت با استفاده از بهترین و مؤثرترین روش‌های ممکن باعث افزایش کیفیت زمین و محصولات می‌شود و علاوه بر آن از هزینه‌های اضافی را کاهش می‌دهد؛ برای مشاوره تخصصی به صفحه تماس با‌ما مراجعه کرده و از مشاوره رایگان کارشناسان ما بهره‌مند شوید.